dr hab. inż. Maciej Adamski
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu


Prawidłowy odchów cieląt i jałówek, niezależnie od przyjętego systemu wychowu, decyduje o późniejszym ich użytkowaniu. Okres okołoporodowy i okres wczesnej laktacji, tj. pierwszych 30 dni po porodzie, jest szczególnie krytyczny dla bydła mlecznego. Analiza ekonomiczna dowodzi, że większość kosztów ponoszonych przez hodowców na opiekę weterynaryjną i leki dotyczy właśnie okresu wczesnopoporodowego.

Warunki utrzymania i żywienia
Popełnione błędy w odchowie cieląt mogą obniżać potencjalne możliwości rozwoju cieląt nawet o 20%. Okres postnatalny cieląt jest najtrudniejszy z uwagi na szczególne wymagania dotyczące warunków utrzymania i żywienia. Jest krótki, co ma bezpośredni wpływ na efektywność produkcji i późniejsze konsekwencje hodowlane. Rozwój organizmu w tym okresie polega w głównej mierze na zwiększaniu masy ciała i adaptacji do zmieniających się warunków żywieniowych i środowiskowych. Wraz ze specjalizacją komórek i tworzeniem tkanek zachodzą zmiany różnicowania kształtów i proporcji ciała.

Prawidłowy poród zdrowych cieląt oraz ich odchów stanowią podstawowe kryteria rentowności, obok produkcji krów mlecznych. Poród i rozpoczęcie laktacji są procesami fizjologicznymi, które nie powinny przysparzać zwierzętom problemów. Niestety, błędy popełnione w zakresie żywienia i opieki stanowią 60–70% pierwotnych zachorowań cieląt. Analiza ekonomiczna dowodzi, że większość kosztów ponoszonych przez hodowców na opiekę cieląt dotyczy pierwszych tygodni ich życia.

Zaburzenia metaboliczne
W ostatnich dniach przed wycieleniem oraz w okresie poporodowym krowy wysokowydajne nie są zdolne do pobierania takiej ilości energii z paszy, która pokrywałaby zapotrzebowanie energetyczne na produkcję siary i mleka. Pogorszenie kondycji w końcowej fazie zasuszenia (ciąży) jest niebezpieczne dla cielęcia kończącego rozwój płodowy. Zaburzenia metaboliczne w organizmach krów ciężarnych powodują ich występowanie także w organizmach płodów. Cielęta urodzone przez krowy z kwasicą metaboliczną lub alkalozą wykazują także objawy takich schorzeń. Do najczęstszych objawów (występujących u krów z zaburzeniami metabolicznymi) należą: słaba żywotność i niska masa ciała. Masa cieląt od krów z kwasicą (badania własne) wynosiła 20–29 kg, od krów z alkalozą 22–27 kg, natomiast od krów żywionych prawidłowo 27–39 kg.

Właściwości hemolityczne i bakteriobójcze siary oraz mleka
Szczególne znaczenie dla zdrowia cieląt po porodzie mają: skład i jakość siary, właściwe pojenie siarą i zapewnienie wysokiej jej przyswajalności. W licznych badaniach stwierdzono, że skład siary krów może ulegać znacznym zmianom, w zależności od rasy, wieku, żywienia, systemu utrzymania, użytkowania, stanu zdrowia krów i innych czynników. Niestety, w warunkach produkcyjnych często nie przywiązuje się właściwej wagi do tych problemów. Skutkiem tego jest obniżona odporność, podwyższona podatność na schorzenia i wzrost śmiertelności cieląt. Zawarte w siarze przeciwciała i czynniki uzupełniające system odpornościowy zapewniają rozległą ochronę do momentu uruchomienia własnego systemu immunologicznego. Bardzo ważne dla zdrowia i rozwoju nowo narodzonych cieląt są właściwości hemolityczne i bakteriobójcze siary oraz mleka. W praktyce istnieje wiele metod wspomagania odporności cieląt, jednak najbardziej naturalnym sposobem jest dostarczenie odpowiedniej ilości ciepłej siary, bezpośrednio od matki zaraz po porodzie.

Po okresie pojenia siarą, trwającym około 7 dni, następuje okres pojenia mlekiem lub preparatami mlekozastępczymi, a następnie wprowadzanie pasz stałych. Pojenie cieląt wymaga szczególnej troski i umiejętności ze strony hodowcy. Niestety, w okresie tym popełniamy wiele błędów, do których możemy zaliczyć:
• brak higieny naczyń i urządzeń do pojenia,
• pojenie zimnym mlekiem lub nadkwaśniałym,
• ograniczone pojenie lub brak pojenia wodą
• nieprawidłowa technika pojenia mlekiem,
• niedostateczna higiena kojców dla cieląt,
• duża wilgotność i przeciągi w pomieszczeniach,
• brak suplementacji mineralno-witaminowej.

Łączna ilość mleka skarmianego w tym okresie może wynosić od 250 do 500 litrów i zależy od systemu odchowu i rodzaju podawanej paszy treściwej. W pierwszym miesiącu życia dzienne dawki mleka powinny wynosić około 7–10 litrów, podanego w 2–3 odpojeniach. W późniejszym okresie, w zależności od przyjętego systemu żywienia, podajemy go coraz mniej. Mleko powinno być podawane bezpośrednio po doju, o temperaturze nie niższej niż 25°–30°C. Do pojenia cieląt powinniśmy używać specjalnych wiader ze smoczkiem, zawieszonych na wysokości około 50 cm od podłoża, aby nie dopuścić do przelewania się mleka przez rynienkę przełykową do nieczynnego jeszcze żwacza. Zalegające tam mleko ulega fermentacji i w konsekwencji powoduje biegunki. Zamiennie dla mleka można stosować preparaty mlekozastępcze, z których sporządzamy pójło, zgodnie z recepturą podaną przez producenta.

Pierwsze dni życia cielęcia
Od pierwszych dni życia cielę powinno mieć dostęp do czystej ciepłej wody. Bardzo dobrej jakości siano możemy podawać już od 2–3 dnia życia. Podawanie mieszanki treściwej do woli rozpoczynamy od drugiego tygodnia życia. Skarmianie dużej ilości mleka powoduje szybki wzrost, jednocześnie ogranicza pobieranie pasz stałych, co negatywnie wpływa na rozwój przedżołądków. W okresie letnim od drugiego miesiąca podajemy cielętom zielonki. W okresie zimowym powoli przyzwyczajamy cielęta do pobierania kiszonek i okopowych. Pasze stałe w żywieniu cieląt powinny być bardzo dobrej jakości, podawane do woli, ale niedojady trzeba usuwać codziennie. Odpowiednie pojenie i żywienie paszami stałymi najwyższej jakości spowodują, że cielęta w 2–3 miesiącu staną się w pełni przeżuwaczami.

Nieprawidłowe żywienie młodych przeżuwaczy powoduje zaburzenia w ich metabolizmie, objawiające się upośledzoną gospodarką mineralną organizmu, zwłaszcza przemian Ca, P i Mg. Pojawia się także kwasica metaboliczna, która przebiega najczęściej w postaci utajonej. Jeżeli żywienie jest odpowiednio zbilansowane, właściwie podane w dawce dziennej i dostosowane do wieku cielęcia, to różnice w wynikach odchowu, niezależnie od przyjętego systemu, są niewielkie. Osiąganie wysokich efektów odchowu cieląt obniża koszty, a tym samym poprawia opłacalność produkcji.

Problemy w odchowie
W odchowie cieląt bardzo ważną rolę odgrywa hodowca, który musi dbać o wszystkie elementy odchowu, eliminując możliwy stres. Najwięcej problemów przysparza hodowcom utrzymanie dobrej zdrowotności cieląt, dla których najgroźniejsze są przeciągi i wysoka wilgotność panujące w pomieszczeniach odchowu. Pomieszczenia powinny być: suche, bez przeciągów, o odpowiednim oświetleniu i prawidłowej wentylacji. Cielęta można utrzymywać grupowo, należy jednak nie dopuszczać do „obsysania się” nawzajem. Może to doprowadzić do wielu chorób, a nawet upadków cieląt. Od 8. tygodnia życia utrzymanie grupowe jest obowiązujące.

Do prawidłowego wzrostu i rozwoju cieląt bardzo ważne są: ruch na świeżym powietrzu i „kąpiele słoneczne”. Wypadkowa wzajemnych relacji pomiędzy człowiekiem a zwierzętami stanowi o ich dobrostanie. Dobrostan zwierząt oznacza: brak uczucia pragnienia, głodu i niedożywienia, brak dyskomfortu, wolność od bólu, urazów lub chorób, swobodę wyrażania naturalnych zachowań i brak czynników stresogennych.

Jałówki dojrzewają płciowo w wieku 8–10 miesięcy (wtedy występuje również pierwsza ruja), jednak nie są one jeszcze wtedy zdolne do rozpłodu. Przy zbyt wczesnym pokryciu jałówki, które może być spowodowane brakiem nadzoru lub niewiedzą, cierpi zarówno jej rozwój, jak i rozwój jej cielęcia. Pierwsza (tak wczesna) laktacja zahamuje rozwój młodej pierwiastki. Na ogół za dojrzałe do rozpłodu uważa się jałówki, które osiągnęły 2/3 masy dorosłej krowy. Wiek, w którym osiągną taką masę ciała, jest zależny od czynników dziedzicznych i warunków żywieniowych. Jałówka rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej powinna osiągnąć w wieku 6 miesięcy kondycję około 2,5 pkt w skali BCS (5-punktowa skala oceny kondycji ciała) i masę ciała na poziomie 170–190 kg oraz odpowiednio, w wieku pierwszego krycia około 15. miesiąca życia, kondycję 3,0 pkt BCS (Body Conditio Scoring) i masę ciała 360–400 kg.

Żywienie jałówek
W żywieniu jałówek należy dbać o prawidłowe bilansowanie i korygowanie dawki pokarmowej, gdyż jest to ciągle okres intensywnego rozwoju całego organizmu. Zapotrzebowanie na podstawowe składniki pokarmowe, energię, sole mineralne i witaminy wzrasta z wiekiem jałówek, stąd należy zwiększać ich poziom stosownie do wieku i wzrostu masy ciała. Jałówki powinny korzystać z boksów legowiskowych o wymiarach odpowiednich do masy ciała i wyrostowości, wyścielonych ściółką (1–2 kg na sztukę na dzień). Należy zapewnić jałówkom swobodny dostęp do żłobu, który powinien wynosić od 45 do 60 cm (na sztukę), w zależności od wcześniej podanych kryteriów. Zapewnienie podstawowych zasad dobrostanu i odpowiednie żywienie gwarantują efekt w postaci zdrowej, dobrze rozwiniętej jałówki.